“Savaş Ahlakı” üzerine yazıp ta “Barış” üzerine yazmamak olmazdı. Neden mi?
Çünkü doğada her şey zıtlığı ile var olur. Zıtlık varoluşun tartışmasız temelidir. Siyaset Bilimi üzerine ihtisas yaptığım yıllarda ise en belirgin tartışmalardan bir tanesi “Kalıcı Barış Mümkün mü” idi. İstisnasız her toplumun özlediği ve temenni ettiği barış neden ulaşılmaz? Madem tüm insanlık bu kadar çok barış yanlısı, neden hala savaşlar ve savaş tehdidi mevcut. Barış için bakalım inançlar ne diyor.
****
Aslına bakarsanız barışı tanımlamanın çok zor olduğu biliniyor ve bu durum, herhangi bir kapsamlı barış felsefesini ifade etmek için özel bir zorluk teşkil ediyor. Kapsamlı bir barış felsefesini neyin oluşturabileceğine dair herhangi bir tartışma, insan varoluşunun anlamı ve amacına ilişkin daha geniş sorularla her zaman örtüşmektedir. Tanımsal sorun, paradoksal olarak, bir barış felsefesini ifade etmenin ne anlama geldiğini anlamanın anahtarıdır. Genel anlamda, negatif barış, yani şiddetin ve savaşın görece yokluğu, pozitif barıştan, yani adaletin ve uyumlu ilişkilerin varlığından ayırt edilebilir. Barışı hem sosyal hem de kişisel boyutları kapsayıcı olarak gören bütünleştirici barışa da atıfta bulunulabilir.
****
İnsanlık tarihinin büyük bir bölümünde insanların kendilerini ve dünyayı dinin merceğinden gördüklerini göz önünde bulundurursak, dünyanın belli başlı dini geleneklerinin öğretilerinde ortaya konan barış teorisini incelememiz mantıklıdır. Gerçekte, din nosyonu, insanlık tarihinin çoğu boyunca, ruhsal boyutu fiziksel dünyayla bütünleşmiş olarak gördükleri için, modern bir icat olarak görülebilir. Din ve barışı tartışırken, dine mensup olanların çoğunun çoğu zaman savaşçı ve şiddet yanlısı olmasında, emir ve uygulama arasındaki ayrılık konusunda bariz bir sorun vardır. James Aho ve René Girard gibi bazı yazarlar daha da ileri giderler ve şimdiki zamanın devalüasyonu ve fedakârlık nosyonu aracılığıyla dini şiddetin merkezinde görürler. Ancak şimdilik, büyük dünya dinlerinin barışla ilgili öğretileriyle ilgili yazıyorum.
****
Dünya dini geleneklerini ve barışı incelersek, Yerli maneviyatını incelememiz yerinde olur. Bu tür bir maneviyatın bir barış felsefesi için zemin sağlamasının, çevre ile bağlantı kavramı, özenli ve paylaşımcı bir topluma vurgu, yaratılış için şükran ve birey içindeki barışın önemi gibi birçok yolu vardır. Bu, tüm toplumlarda olduğu gibi yerli toplumların da zaman zaman aşırı derecede şiddetli olabileceğini inkâr etmek değildir. Bu aynı zamanda yerli maneviyatının unsurlarının diğer büyük dünya dini gelenekleri içinde tanımlanabileceğini inkâr etmek değildir. Yine de birçok barış teorisyeni, barışı anlamak için bir referans noktası olarak yerli toplumlara ve yerli maneviyatına bakar.
****
Hinduizm, Vedalar, Upanişadlar ve Bhagavad Gita olarak bilinen kutsal metinlere dayanan, coğrafi olarak Hindistan alt kıtasına odaklanan bir dini gelenekler grubudur. Hinduizm'in barış teorisiyle kesişen birçok yönü vardır. Karma, Hinduizm'e dahil edilmiş bir ahlaki nedensellik görüşüdür, burada iyi işler ya bu yaşamda ya da sonraki yaşamda ödüllendirilir ve aksine kötü işler bu yaşamda ya da bir sonraki yaşamda cezalandırılır. Burada Hinduizm içindeki Karma Anadolu’da gayet iyi bilinen “Ne Ekersen Onu Biçersin” anlayışı ile birebir örtüşmektedir. Karma, ahlaki davranış için güçlü bir motivasyon sunar, yani kişi dharma'ya veya evrenin ahlaki kurallarına göre hareket etmelidir. Hinduizm'de bir barış teorisiyle ilgili diğer bir unsur, insanlık ailesi kavramıdır ve buna göre Hinduizm'de güçlü bir hoşgörü unsuru vardır, çünkü din, görünüşte çatışan bir dizi inanca hoşgörü gösterir ve gerçekten de onları kapsar. Hinduizm ayrıca ahimsa'yı, kesinlikle başkalarına zarar vermeme etiğini ve bunun uzantısı olarak tüm canlılara şefkat göstermeyi bir erdem olarak görür ve bu erdem, Gandhi'nin şiddetsizlik felsefesinin merkezi haline geldi.
****
Budizm, coğrafi olarak Doğu ve Orta Asya merkezli ve Siddharta Gautama Buddha'nın öğretilerine dayanan bir dizi dini gelenektir, ancak herhangi bir belirli tanrının yokluğu, bazılarının Budizm'in bir din olarak kabul edilip edilmemesi gerektiğini sorgulamasına neden olur. Budizm'in barış için önemi, insan davranışı için merkezi bir etik erdem olarak ahiliğin, yani başkalarına zarar vermemenin yüceltilmesidir. Budist idealinin arzudan kaçınma idealinin de önemli bir barışçıl nitelik olduğu ileri sürülebilir, çünkü tüm tanımlamalarda arzu genellikle bir savaş ve çatışma nedeni olarak zikredilir ve aynı zamanda kendisi de servet birikiminin bir nedenidir. Gerçekten barışçıl ve uyumlu bir toplumun yaratılmasına aykırı olduğu söylenebilir.
Hristiyanlık, Yahudilikten doğan ve Nasıralı İsa'nın yaşamı ve öğretilerine odaklanan bir dizi tek tanrılı dini gelenektir. Hıristiyanlığın bir barış felsefesiyle ilişkisi karmaşıktır. Hıristiyanlık sıklıkla kendi dinini yayma ve militarist bir din olarak ortaya çıkmıştır ve bu nedenle sıklıkla şiddetle bağlantılıdır. Yine de Hristiyanlık içinde, kurucusunun öğretileriyle ve aynı zamanda kurucusunun kendi yaşamında ve ölümünde şiddetsizliği örneklemesi gerçeğiyle bağlantılı, dengeleyici bir barış akımı vardır. Bağışlama ve uzlaşma da Hıristiyan öğretiminde baskın temalardır. Bazı Hıristiyan ilahiyatçılar, İsa'nın öğretisinde ve yaşamında şiddetsizliği vurgulayarak, Hıristiyanlığın şiddet içermeyen unsurunu geri almaya başladılar.
****
İslam, Kur'an'ın kutsal metinlerinde kaydedildiği gibi, Hz. Muhammed'in öğretilerine uygun olarak yaratıcının, Allah'ın iradesine boyun eğmeyi vurgulayan Yahudilikten doğan tek tanrılı dini geleneklerin bir başka grubunu oluşturur. Hıristiyanlıkta olduğu gibi, İslam'ın da barış felsefesi ile olan ilişkisi karmaşıktır. Hristiyanlık gibi İslamiyet te yayılma politikasına savaşları dahil etmiştir. Oysa İslam kelimesinin kendisi barış kelime kökeninden gelmektedir ve Kuran'daki İslami öğreti, inanç meselelerinde bağışlamayı, uzlaşmayı ve zorlamama durumunu yüceltir. Ayrıca İslam'ın Beş Şartı'ndan biri olan zekât, yoksullara vermeyi vurgulayan sosyal adaletin önemli bir göstergesidir.
****
Rahatça anlaşılabileceği gibi inançlar genel olarak barışı desteklemekte ve düzenin gerekliliği için bunu elzem kabul etmektedir. İnanç sistemleri teorik olarak barışın kalıcılığından bahsetse de inançların uygulanması insan gibi değişken ve güven vermeyen bir olguya bağlı olduğu için barış kaygan bir zeminde düşe kalka yaşayacaktır.
13 Haziran 2022
Dr. Yunus Angıner
